اخلاق مداری در آموزه های باقر آل محمد

محمد مجتهد شبستری بر این باور است که یکی از رسالتهای دینداری، برچیدن "ظلم زمانه" و "استقرار عدل زمانه" است. تاکید او بر زمانِ مشخص، نشان می دهد که هیچ حکم کلی و هیچ نسخه ی جهانشمولی را نمی توان تجویز کرد. بر همین اساس نیز می بایست بر آموزه های امامان معصوم نظر کرد. اگر آنها بر آموزه ای تاکید می کرده اند، بر محور عدالت زمانه ی خود می اندیشیده اند. اگر امری را مورد تایید می دانسته اند، با زمانه ی خود هم عنان می دیده اند.  

امام باقر (ع) در زمانه ای می زیست که مجال برای ترویج مکتب تشیع به غایت تنگ بود. تاکید امام(ع) اما در آن زمانه بر اخلاق مداری بود. التفات به اخلاق، از آموزه های  اصلی امام باقر علیه السلام است. تاکید بر این مهم تا بدانجاست که ایشان  در تفسیر سخنی از پیامبر اکرم(ص)، اخلاق را برابر با "اسلام" می دانند و این دو را در کنار هم تفسیر می کنند. از رسول خدا(ص) نقل شده است که: گرامی ترین شما در جاهلیت ، گرامی ترینتان در اسلام است[1]


با توجه به اینکه اسلامِ نبی مکرم، پس از جاهلیت عرضه شده و در آن زمانه، طلب اسلام، امری خلاف معقول به نظر می رسیده است، تفسیر این سخن بر بسیاری نامکشوف مانده بود. این سخن به خدمت امام باقر(ع) عرضه شد. امام(ع) در پاسخ به این پرسش، سخنی را بر زبان آوردند که نشان از نهایت توجه ایشان و هم عرض قرار دادن میان اخلاق و دینداری است. باقر آل محمد(ع) اینگونه پاسخ می گوید که: گرامی ترین شما در اسلام، یعنی کسانی که در جاهلیت، خوش اخلاق ترین و بخشنده ترین و خوشرفتارترین نسبت به همسایه بود و اذیتش به هیچ کس نمی رسید و نزدیکترین اشخاص به مردم بود.[2]  اینگونه تفسیر از سخن پیامبر(ص) نشان می دهد که امام باقر(ع) چگونه اخلاق را هم عرض با اسلام قرار می دهند و در کنار هم می نشانند.

امام(ع) همچنین در بیان ویژگیهای فرد مومن، بر مواردی انگشت می نهند که نشان از برابری اخلاقمداری و دینداری در نظر ایشان دارد. در توصیف اهل ایمان، امام (ع) بر مواردی اشاره می کنند که فارغ از امور دینی، صبغه ی کاملا اخلاقی دارد. در بیان ارتباط میان اهل ایمان، ایشان اینگونه بیان می کنند که: مومن برادر مومن است. به او دشنام نمی دهد، از او چیزی را مضایقه نمی کند و به او گمان بد نمی برد.[3]  در نظر امام باقر(ع)، ملاکهای تشخیص یک فرد مومن، به گونه ای ترسیم می شود که در قرابت تام با اخلاق مداری قرار می گیرد. اگر ملاکهای اخلاقی و موازین حسن خلق، در کسی یافت شود، می تواند فردی مومن تلقی شود.

 باقر آل محمد(ع)،  بر این باورند که باری تعالی، دوستدار مدارا کردن با مردم است. اگر این صفت اخلاقی در فردی ایجاد شود، می تواند به کسب رضایت خداوند هم امید ببرد. در حدیثی از ایشان نقل شده است که: دستاویز و وسیله ای برای من که نزدیکتر به او باشد، از دراز کردن دست احسان به سوی دیگران نیست.[4]

امام(ع) حتی در بیانی آشکار، اخلاق مداری را در کنار امور دینی قرار می دهد و بر آن ثوابی معادل با فرائض دینی در نظر می گیرد. ایشان بیان می کنند که: بنده در نزد خداوند به وسیله اخلاقِ نیکو به درجه روزه دار شب زنده دار می رسد.[5] در سخنی دیگر قریب به این مضمون، بیان شده است که: شرافت مومن، نماز او در شب می باشد و شما همواره با مردم با نیکی و اخلاق خوب معاشرت کنید.[6]

امام هر جا که از امور دینی پرده بر می دارند و منزلت امور دینی را بیان می کنند ، تذکار می دهند که بروز امور دینی، بواسطه ی امور اخلاقی است. اگر امر اخلاقی در فردی بروز یابد، می تواند امید ببرد که امر دینی او نیز مقبول بوده است.

یکی از یاران حضرت نقل کرده است که با مسرت به نزد امام باقر رفتم و به ایشان نوید دادم که شیعه و پیروان شما در نزد ما بسیار است؛ ایشان فرمودند که: آیا آنها به ندار مهربانی می کنند؟ آیا در میان آن قوم، نیکوکاران از بدکاران می گذرند؟ آیا به یکدیگر کمک می کنند؟ عرضه داشتم نه؛ فرمودند: آنان شیعه نیستند، شیعه کسی است که این کارها را به جا می آورد.[7]

به نظر می رسد که اخلاق مداری پیش شرط دینداری است. کسی که بر این موازین ملتزم نیست، قبای دینداری نیز بر وی ناراست است. کسی که توجیه بی اخلاقی از موازین دینی استنباط می کند، نمی تواند که بر اسلوب دینداری خود مسرور باشد .و  اینها تعلیمی است که می توان از مکتب باقر آل محمد آموخت.



[1] تحف العقول، ص507

[2]همانجا

[3] همان، ص527

[4] تحف العقول، ص527

[5] مشکاه الانوار، ص471

[6] همان، ص208

[7] صحیفه سجادیه، ترجمه فیض الاسلام، ص 177