شیخ علی اکبر مشکینی و راه دشوار تحقیقاتِ علمی
سید مرتضی علم الهدی[1] بیش از ده قرن پیش محققان و دانشمندان عرصه‌ی دین را خطاب قرار داده بود که: "هر آنکه درباره مطالب ما اندیشه می‌نماید قَسَمَش می‌دهیم که در هیچ یک از رهیافتها و دلایل آن از ما تقلید نکند و بر اساس حُسن ظن، از اندیشه و تأمل بر این سبب که ما به اندازه کافی زحمت کشیده‌ایم، باز نماند؛ بلکه در هر گزاره‌ای مانند شخصی که از ابتدا می‌خواهد شروع کند، نظر نماید و از این طریق تلاش کند تا حق را از باطل و راست را از دروغ تشخیص دهد".[2] سیدِ مرتضی آرزو می‌بُرد که فقهای شیعی در کوچکترین موضوعات نیز شک و اشکال وارد کنند و آن را بدیهی نپندارند و دل به تحقیقات گذشتگان نسپارند. آیت الله علی مشکینی از جمله روحانیونی بود که می‌کوشید تا همین رویّه را دنبال کند. وی به اعلام مواضعی پرداخته بود که گاه در تقابل با اندیشه‌های غالب در حوزه‌های علمیه محسوب می‌شد. وی کوشیده بود تا در تحقیقات خود، مشی مستقلی را دنبال کند و به گفتار و تأملات دیگران دل خوش ندارد. شاید از همین روی بود که در دهه‌ی 40، زمانی که جدال میان مرجعیت در قم برخاسته بود، مرحوم مشکینی دل به آیت الله حکیم در نجف داده و از مجادله میان طرفداران مرجعیت در قم پای پس کشیده بود.[3]
مشکینی اگر چه از شیفتگان امام خمینی بود، اما در ماجرای دارالتبلیغ، به اعتراض علیه ایشان نیز پرداخته بود. وی در نامه‌ای به امام گفته بود که: "... محبوبیت شما در قلوب نوع مردم محصول سالها زحمات و متعلق به همه‌ی مسلمانهاست. حفظ آن بر خودتان و دیگران لازم و اتلاف آن بسی نارواست، اگر با هم سرگرم شوید و این نعمت را از دست دادید، دیگر در فکر نباشید که روزی برای اسلام بتوانید مردم را با یک اعلامیه تکان دهید. به وسیله‌ی اختلاف شما، قلوب متدینین از هم متنفر و هر عده‌ای به یکی از بزرگان دین، بی علاقه می‌شوند".[4] مشکینی در این نامه حتی به امام خمینی گفته بود که: "ادلّه‌ی شما راجع به مفاسد دارالتبلیغ و اینکه علل خطرناکی دارد، قانع کننده نیست. دولت با توصیه به روزنامه نگاران و اشخاص دیگر توانست خاطر شما را ظنین کرده و ایجاد اختلاف کند".[5]
مرحوم مشکینی اگر چه اینگونه به اعتراض علیه امام خمینی پرداخته بود، اما از دلدادگان به ایشان نیز محسوب می‌شد. وی حتی پس از انقلاب نیز در حضور امام، از تعابیری استفاده کرده بود که مورد توبیخ ایشان قرار گرفت. مشکینی در سخنانی خطاب به امام گفته بود: "امام بزرگوار، مرجع اعظم تقلید شیعیان، رهبر عظیم الشأن مسلمانان، پناه مستضعفان جهان، علیک منا سلام الله ما بقیت... ما در این برهه‌ای از زمان چشم گشودیم و دیدیم برای اینکه خدا این مقام امامت را به یکی از فرزندان لایق آن خاندان طاهرین(ع) دوباره پس داد و عنایت کرد...".[6] امام خمینی اما پس از اینگونه سخنانِ مرحوم مشکینی، از وی گلایه می‌کند: "من قبلاً از آقای مشکینی گلایه کنم. ما آن قدری که گرفتار به نفس خودمان هستیم، کافی است. دیگر مسائل نفرمایید که انباشته بشود در نفوس و ما را به عقب برگرداند. شما دعا کنید که آدم بشویم. دعا کنید که حتی به همین ظواهر اسلام عمل کنیم. ما که چشم‌مان به آن بواطن نمی‌رسد لااقل به این ظواهر عمل کنیم".[7]
مرحوم مشکینی در تحقیقات علمی خود نیز همین رویّه را پیشه کرده بود. در زمانه‌ای که تفسیر قرآن هنوز مورد اقبال حوزه نبود و علامه طباطبایی گفته بود که "من زمانی تفسیر قرآن را در حوزه شروع کردم که هر کس آن را شروع می‌کرد انگ بی سوادی به او می‌زدند"؛ مرحوم مشکینی هم به وادی تفسیر قرآن وارد شده بود. وی از معدود اساتید حوزوی بود که چنین مَنشی در پیش گرفت. وی در جلسات تفسیری، به آیه‌ای از قرآن رسید که می‌توانست نظر اسلام را در خصوص یکی از بحثهای روز جهان، اعلام کند. آیه‌ی "انَّ مثلَ عیسی عِنداللهِ کَمَثلِ آدم خَلَقَهُ مِن تُرابٍ " سبب شد تا مشکینی ده جلسه را به تفسیر این آیه اختصاص دهد و بحث تکامل داروینی را در مقایسه‌ی با قرآن به داوری بنشیند.[8] مرحوم مشکینی به اعلام موضع در خصوص نظریه‌ی داروین پرداخت. وی بر خلاف جریان غالب حوزه که حکم به محکومیت نظریه‌ی داروین می‌دادند، حکم به انطباق آن با آیات قرآنی داد. مشکینی کتابی نگاشت و عنوان کرد که قرآن صریحاً تاکید می‌کند که آفرینش انسان از خاک آغاز شده است و طی مراحل و تصورات گوناگون تبدیل به انسان، عالیترین موجود زنده در آخرین مرحله‌ی تکامل می‌شود".[9] این تحقیق مرحوم مشکینی نیز خلاف طبع جریان غالب حوزوی افتاده بود. مشکینی مورد نقدهای بسیاری قرار گفت. کار به آنجا رسید که گفته می‌شد آیت الله مصباح یزدی حاضر به مباهله با وی شده است.
روش فقهی که مرحوم مشکینی برگزیده بود نیز چندان قرابتی با ساختار مرسوم حوزه نداشت. وی در کنار نظریات فقه شیعه، از نظرات اهل سنت نیز یاد می‌کرد و به نحو مقایسه‌ای میان این دو به داوری می‌نشست.
ماجرای کتاب "شهید جاوید" اما سبب اعتراضهای بسیاری بر مرحوم مشکینی شد. بر خلاف جریان غالب حوزه که به مخالفت با این کتاب پرداختند، آیت الله مشکینی تقریظی بر این کتاب نگاشت و مهر صحه‌ای بر این اثر نهاد. وی در آن مقدمه گفته بود که: "کتاب حاضر که درباره قیام مقدس حسین بن علی (ع) به دست دانشمند معظم حجه الاسلام آقای شیخ نعمت الله صالحی نجف آبادی نوشته شده، بدون مبالغه در نوع خود بی نظیر است. اینجانب آن را یک بار با دقت خواندم و لذت بردم و استفاده کردم. از امتیازات این کتاب تتبع وسیع و تحقیق و ابتکار و بررسی مسائل تاریخی بر اساس تجزیه و تحلیل دقیق علمی با اسلوبی کاملاً تازه و بی سابقه و عقل پسند می‌باشد. این اثر ارزنده مبدأ یک تحوّل اصلاحی ثمربخش در مسائل مربوط به نهضت بزرگ حضرت سیدالشهداء خواهد بود و عقده‌هایی را که مخصوصاً طبقه روشنفکر و تحصیل کرده در اطراف قیام امام (ع) در دل دارند و گاهی به زبان می‌آورند حل خواهد کرد".[10] این اعلام موضع مشکینی اما انتقادهایی از جانب حوزه را در پی داشت. گفته می‌شد که مخالفان کتاب شهید جاوید مردم کوچه و بازار را تحریک می‌کردند که به تقریظ نویسان این کتاب ناسزا بگویند. حضرات احمدی میانجی و سید مهدی روحانی که از دوستان نزدیک به مشکینی بودند اما وی را وادار کردند تا بیانیه‌ای بنویسد و نظر خود را در خصوص کتاب "شهید جاوید" تعدیل کند. مشکینی هم پای پس کشید و بیانیه‌ای توضیحی نوشت که: "تقریظ نوشتن بر یک کتاب معمولاً راجع به انتخاب موضوع بحث و روانی قلم و سبک جمع آوری و تنظیم مطالب است و ابدا مستلزم تصریح تمام مطالب طرح شده نیست... در موضوع این کتاب (شهید جاوید) اگر چه نظریه‌ی اینجانب در بعضی از مطالب و موضوعات با روش کتاب توافق نداشت، ولی از نظر اینکه در خود کتاب تصریح شده بود که ابحاث و مسائل آن به عنوان اظهار نظر و بیان فرضیه در اطراف نهضت مقدس حضرت حسین(ع) است، ما تصور کردیم در آینده نزدیک افرادی از دانشمندان و نویسندگان در اطراف این موضوع تحقیق و تفحص نموده و مطالب مورد نظر را کاملاً بررسی و اشکالات متصوّره را منصفانه حل خواهند کرد و کتابهای جالب‌تر و عمیق‌تری در این باره خواهند نوشت".[11] مرحوم مشکینی که در ابتدا کتاب صالحی نجف آبادی را بر اساس اسلوبی کاملاً عقلانی خوانده بود، این بار از دفاع همه جانبه از این اثر پای پس کشید.
آیت الله مشکینی کوشیده بود تا خود به تحقیق در مسائل علمی بپردازد و بر اساس حُسن ظنّ به تأملات دیگران، از تحقیق باز نماند. همان توصیه‌ای که سید مرتضی علم الهدی ده قرن پیش از این کرده بود. مشکینی اما در برخی از این مواضع، با فشارهای بیرونی از رأی اولیه‌ی خود عقب نشینی کرد. تجربه‌ی مرحوم مشکینی نشان داد تا رسیدن و مداومت بر آن توصیه‌ی حکیمانه سید مرتضی، راه بسیاری در پیش است.
[1] https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D9%85%D8%B1%D8%AA%D8%B6%DB%8C_%D8%B9%D9%84%D9%85%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AF%DB%8C
[2] شریف المرتضی، الذخیره، ص607
[3] نک: علی اشرف فتحی، وبلاگ تورجان، شیخ الرئیس، نقل از مصاحبه با حسن یوسفی اشکوری
[4] نقل از خاطرات مستند سید هادی خسروشاهی، درباره آیت الله علی مشکینی، ص43
[5] همانجا
[6] روزنامه اطلاعات، 10/7/66
[7] صحیفه امام، ج 20، ص394
[8] یادنامه آیت الله مشکینی، ص169، حضرت آیت الله مشکینی از نگاه دیگران، موسسه علمی و فرهنگی دارالحدیث قم، انتشارات الهادی، 1387،
[9] رک: تکامل انسان در قرآن، علی اکبر فیض مشکینی
[10] خاطرات مستند سید هادی خسروشاهی، درباره آیت الله علی مشکینی، ص84
[11] همان، ص86