"ملاها بین محرومین و فرودستان طرفداران بسیاری دارند، اما دولتیان از ملاها میترسند، زیرا ملاها میتوانند قیام و بلوا بر پا کنند".(یاکوب ادوارد پولاک، پزشک اتریشی ناصرالدین شاه)
این عباراتِ آغازین کتاب "فقیهان و انقلاب ایران" است. در این کتاب، نحوهی مواجهه یازده تن از برجستهترین فقهای شیعه در مواجهه با انقلاب اسلامی ایران به تصویر کشده شده است. محدودهی زمانی سالهای 40 تا 57. یعنی از زمانهی که آیت الله بروجردی دار فانی را وداع میگوید، تا هنگامهی پیروزی انقلاب اسلامی.
پس از درگذشت آیت الله بروجردی، هم حاکمیت پهلوی و هم طلاب انقلابی مجال فراخی یافتند تا خواستههای خود را عملی سازند. حکومت پهلوی تا هنگامی که آیت الله بروجردی زعامت را بر عهده داشت، پاس مقام مرجعیت وی را مینهاد و پارهای از قوانین که بوی خلاف شرع از آن استشمام میشد را مسکوت گذاشته بود. طلاب انقلابی نیز با وجود آیت الله بروجردی از اعتراضهای خودسرانه علیه حاکمیت پهلوی خودداری میکردند.
با در گذشت آیت الله بروجردی، هم حاکمیت پهلوی عرصه را بر خود فراخ دید و هم طلاب انقلابی مجالی برای اعتراض مستقیم به حاکمیت فراهم دیدند. در این میان، مراجع تقلیدی حضور داشتند که میباید هم پاس مقام مرجعیت را میگذاشتند و هم بیپرواییهای حکومت را تعدیل میکردند و هم تندرویهای طلاب انقلابی را به نحو صحیحی هدایت میکردند. در این کتاب، نحوهی مواجهه فقها با این معضلات به تصویر کشیده شده است.
کتاب در یازده فصل تنظیم شده است. فقهایی که از آنها سخن به میان آمده عبارتند از حضرات: سید محسن حکیم، سید احمد خوانساری، سید عبدالله شیرازی، سید محمد هادی میلانی، سید شهاب الدین مرعشی نجفی، سید محمد رضا گلپایگانی، میرزا هاشم آملی، سید ابوالقاسم خویی، سید محمد کاظم شریعتمداری، سید حسن طباطبایی قمی، سید محمد روحانی.
ترتیب فقها نیز بر اساس کِبَر سنی لحاظ شده است. به این معنا که آیت الله حکیم که بزرگترین مرجع از نظر سنی بوده فصل اول کتاب را به خود اختصاص داده و سید محمد روحانی که کوچکترین بوده، در فصل پایانی به ایشان پرداخته شده است.
در این کتاب نشان داده شده که چگونه مراجع تقلید، ابتدا به وادی سیاست کشیده شدند و در سالهای 41 و 42 نهایت اعتراضها را به حاکمیت پهلوی انجام دادند، اما پس از آن یک رخوت و سردی در رفتارهای سیاسی برخی از مراجع ایجاد شد. در این میان البته مراجعی بودند که تا آستانهی انقلاب، پر شور ظاهر شدند و دمی پای پس نکشیدند.
ارتباط میان امام خمینی و سایر مراجع نیز از دیگر نکات این کتاب است. اگر چه در غالب موارد، روابط حسنهای میان امام و سایر مراجع وجود داشته، اما در پارهای مواقع نیز تنشهایی میان این بزرگواران ایجاد شده است. این نامهربانیها غالباً به علت امور سیاسی بوده و امام، انتظار همراهیهای بیشتری را از سایر مراجع داشته است. در این میان آیت الله سید محمد روحانی مخالفتهای صریحی با امام خمینی داشته است.
طلاب انقلابی نیز انتظار همراهی بیشتری از مراجع تقلید داشتند. عدم برآورده شدن خواستههای انقلابیون اما سبب میشد تا علیه مرجعیت برآشوبند و زبان به اعتراض بگشایند. معترضان به مرجعیت، تعداد زیادی از انقلابیون بودند. از حجهالاسلام حسن روحانی و عمادالدین باقی تا آیت الله سید محمد خامنهای و آیت الله محمد یزدی، همگی زبان به نقد و اعتراض برخی از مراجع گشوده بودند. در این کتاب، اعتراضهای بی پروا علیه مرجعیت نیز نشان داده شده و مورد نقد قرار گرفته است.
کتاب "فقیهان و انقلاب ایران" با عنوان فرعی "یک نسل پس از آیت الله العظمی بروجردی" در 392 صفحه و با قیمت 28 هزار تومان در هنگامهی سی و هشتمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی منتشر شده است.