اولین و رشک برانگیزترین نماز جمعه تهران

Image result for ‫نماز جمعه طالقانی‬‎

بوده­ اند فقهایی که حکم به حُرمت نماز جمعه در زمانه­ ی غیبت داده­ اند. ملا احمد نراقی نقل کرده بود که فقهایی چون شیخ مفید و سید مرتضی علم الهدی و شیخ طوسی از قائلین به تحریم و عدم جواز نماز جمعه در زمانه­ی غیبت بودند.[1] حتی نقل شده است که مرحوم آیت الله بروجردی نیز نماز جمعه را غیر مشروع می­دانسته و می­گفته است که: "شیعه در اصل نماز جمعه و دأب نماز جمعه نداشت؛ و نماز جمعه از اینجا باب شد که در آغاز دوران صفویه که حکومت به دست شیعه افتاد، دیدند که جای نماز جمعه خالی است و آن عظمت و کبکبه و اجتماع عظیمی که در روزهای جمعه وجود داشت، از بین رفته است؛ پس احساس خلاء شد و از این رو به فکر افتادند که نماز جمعه را باب کنند".[2] این البته بیانات آقای بروجردی در ضمن بحث از نماز جمعه بود. ولی در مقام اظهار فتوی، بنا به مصالحی از تصریح به نامشروع بودن نماز جمعه در عصر غیبت خودداری کردند. ایشان نظر خود را اینگونه ابراز داشتند که: "اگر کسی نماز جمعه بخواند، بنابر احتیاط واجب، باید نماز ظهر روز جمعه را هم بخواند".[3]

اگر چه اینچنین آرائی در میان فقهای شیعه وجود داشت، اما رأی غالب فقیهان اینچنین نبود. مرحوم علامه مجلسی در بحارالانوار ادعا کرده بود که: "گمان نمی­کنم هیچ عاقلی با قطع نظر از اجتماع مورد ادعا درباره نماز جمعه در وجوب آن بطور عینی و در هر زمانی مانند تمام فرائض دیگر شک و تردید بکند".[4]

به نظر می­رسد که اغلب فقها نظر به نماز جمعه­ای داشتند که در زمانه­ی معصوم(ع) برپا گردد. حاکمیتی که نیابت از معصوم(ع) داشته باشد؛ البته می­تواند نماز جمعه را نیز بر پا کند. امام خمینی(ره) هم از جمله فقهایی بود که نماز جمعه را جایز می­شمرد و بدان امیدها داشت. ایشان در کتاب کشف الاسرار که در سنین جوانی به رشته تحریر در آوردند، اشاره کوتاهی به مسأله نماز جمعه می­کنند. در کتاب تحریر الوسیله که در زمان تبعید به ترکیه تألیف شد اما به طور مشروح به این مسأله می­پردازند. امام در آبان ماه 1344 یک ماه پس از تبعید به نجف اشرف در مسجد شیخ انصاری در جمع علمای حوزه نجف می­گوید: "مسیحیون خیال نکنند که اسلام هم، مسجد هم، مثل کلیساست... مسجد مرکز سیاست اسلام بوده است. در... خطبه جمعه مطالب سیاسی است... مسائل مربوط به جنگها، مربوط به سیاست مُدن، اینها همه در مسجد درست می­شده است".[5]

باری امام خمینی به سیاسی بودنِ نماز جمعه اذعان می­داشته است. ایشان اما امامت جمعه را مربوط به امام معصوم می­دانسته است. "امامت جمعه از مناصب مربوط به ولی امر است و کسی بدون نصب نمی­تواند تصدی کند".[6] پیروزی انقلاب در سال 57 کافی بود تا این ایده­ی آیت الله خمینی جامه­ی عمل بپوشد. پیش از انقلاب هم اما نماز جمعه برقرار بود. در عهد قاجار هنگامی که فتحعلیشاه مسجد شاه را در تهران بنا کرد، تصمیم گرفت میر سید مهدی خاتون آبادی امام جماعت اصفهان را برای امام جمعه در مسجد شاه به تهران بیاورد. فرزندان خاتون آبادی، یکی پس از دیگری به امامت جمعه تهران رسیدند. در این میان حتی میرزا زین العابدین امام جمعه نیز قرار داشت که به عضویت لژ فراماسونری در آمده بود. آخرین نواده این خاندان سید حسن امامی بود که به فرمان محمد رضا پهلوی در سال 1324 به امامت جمعه تهران نائل آمد. وی فقیه و حقوقدان و قاضی بود. تحصیلات دینی خود را در نجف و تحصیلات دانشگاهی را در سوئیس گذرانده بود. وی مدتی نیز به ریاست مجلس شورای ملی رسیده بود.

پس از پیروزی انقلاب، بر سید حسن امامی انتقاد می­شد. تمامی ائمه­ی جمعه پیش از انقلاب مورد نقد قرار میگرفتند؛ چرا که: "نماز جمعه مظهر حاکمیت سیاسی اسلام و قدرت حکومت اسلامی است. اولاً امام جمعه باید منصوب حکومت مرکزی باشد، ثانیاً نام امام و رهبر حکومت اسلامی در خطبه نماز (که خطبه­ای سیاسی است) به تأیید و تعظیم ذکر شود. طبیعی است نماز که هویتش را چنین شرایطی تشکیل می­دهد چگونه می­تواند با حضور طاغوتها و مستکبرین و مترفین حاکم بر جامعه و با وجود امام جمعه­های منصوب ساواک (نمونه عاقبت به خیرش دکتر سید حسن امامی فارغ التحصیل سوئیس، دکترای حقوق، استاد حقوق مدنی دانشکده حقوق، ملبس به لباس غصبی روحانیت و امام جمعه تهران و کسی که در سفرها یاسین به گوش شاه می­خواند و بالاخره معروف به امام جمعه لندن) و در عین حال با غیبت حکومت علوی و امامت راستین الهی و عدم امکان اجتماع انبوه مسلمانان برگزار شود و شاه و دربار از این شرایط خاص نماز جمعه سوء استفاده نکنند و امام جمعه لندن نتراشند و در خطبه نماز سکه به نام اعلی هرزه قدر قدرت نزنند؟"[7]

باری سید حسن امامی و دیگر ائمه جمعه پیش از انقلاب مورد غضب بودند؛ چرا که به تعبیر مدافعان حکومت اسلامی، آن افراد در حاکمیتی ناصالح نماز را اقامه می­کردند. با پیروزی انقلاب اما نگاهها به نماز جمعه نیز تغییر کرد.[8] آیت الله صادقی تهرانی در مشهد و جمکران و دانشگاه صنعتی شریف تهران به اقامه نماز جمعه پرداخت. آیت الله سید احمد خوانساری هم در مسجد بازار تهران نماز جمعه را برپا می­کرد.

شش ماه پس از پیروزی انقلاب، آیت الله خمینی تصمیم می­گیرند که نماز جمعه به نحو رسمی برگزار شود.[9] سید محمود طالقانی، مناسب­ترین گزینه در این زمینه تشخیص داده می­شود. چهارشنبه، سوم مرداد ماه برابر با اول رمضان، سید احمد خمینی به آیت الله طالقانی تلفن زده و این امرِ امام را ابلاغ می­کند. مرحوم طالقانی ابتدا امتناع می­کند که: "من بیمارم، خسته­ام، پاهایم درد می­کند، دست کم فرصتی بدهید که برنامه ریزی کنیم. پسفردا که نمی­شود، به تدارکات نیاز دارد".[10] سید احمد اما کوتاه نمی­آید. دکتر احمد جلالی که از نزدیکان به آیت الله طالقانی بوده و برنامه­ی "با قرآن در صحنه" را به همراه آیت الله از تلوزیون اجرا می­کرده است، ایشان را اقناع می­کند. جلالی اقامه­ی نماز در دانشگاه تهران را پیشنهاد می­دهد. "بلافاصله گفتم دانشگاه تهران هم مرکزیت دارد، هم جای زیبایی است و هم با معناست. چون شما یکی از پیشتازان پیوند دانشگاه و مسجد بودید؛ مگر همیشه نمی­خواستید در صحن دانشگاه نماز اقامه شود؟"[11]

آیت الله طالقانی می­پذیرد. جلالی که معاونت برنامه­های صداو سیما را بر عهده داشته، با مسئولان تماس می­گیرد که فوراً اخبار را قطع و اعلام کنید که آیت الله طالقانی از سوی حضرت امام به امامت جمعه تهران منصوب شده­اند و اولین نماز جمعه پسفردا برگزار خواهد شد.


Image result for ‫نماز جمعه طالقانی‬‎

تلوزیون اما برنامه­های خبری را قطع نمی­کند و این خبر را مسکوت می­گذارد. جلالی ادعا کرده است که: آن شب در واحد خبر افرادی بودند که چندان از انتصاب آقای طالقانی به امامت جمعه خوششان نیامده بود. جلالی در خصوص برنامه­های خبری مسئولیت و اجازه دخالت نداشته است. وی به جام جم می­رود و می­خواهد که پس از خبر، فرصتی در اختیار او قرار داده شود تا در مورد نماز جمعه سخن بگوید. "فرصتی نبود که از یکی از بزرگان و فقهای قم بخواهیم بیایند و در این باره توضیح بدهند؛ به ناچار خودم جلوی دوربین رفتم و حکم حضرت امام در برگزاری نماز جمعه و انتصاب آیت الله طالقانی را به امامت جمعه اعلام کردم".[12]

فردای آن روز مرحوم طالقانی با سید احمد خمینی تماس گرفته و می­گوید: "آقا باید فتوا بدهند که نماز ظهر مردم ساقط است. نمی­توانم مسئولیت نماز مردم را به عهده بگیرم، باید مستند به فتوای ایشان عمل کنم".[13] کمی بعد حاج احمد آقا خبر می­دهد که امام فرمودند: سخن آقای طالقانی درست است و نظر مرا اعلام کنید. در این مدتِ کوتاه، برخی توصیه می­کنند که امام خمینی، خود نیز در این نماز شرکت کند تا مردم هم به شوق ایشان در نماز حضور بیابند. آیت الله خمینی اما می­گوید: حضور آقای طالقانی کافی است تا نماز بگیرد.

جمعه 5 مرداد ماه 1358، سوم رمضان المبارک، نخستین نماز جمعه رسمی به امامت آیت الله سید محمود طالقانی برپا می­شود. گرمای مرداد ماه و تشنگی رمضان و کوتاه مدتِ اطلاع رسانی سبب نشده بود تا مردم از حضور در این اجتماع سر باز زنند. از ساعت 8 صبح مردم وارد محوطه دانشگاه می­شدند. عدم امکانات کافی در اولین اجتماع نمایان بود. صدای بلندگوها به همه جا نمی­رسید. آب برای وضو کمتر یافت می­شد. بسیاری از مردم به تیمم اکتفا کردند.

آیت الله طالقانی ساعت 12 و 30 دقیقه ظهر وارد محوطه دانشگاه شده و به سمت جایگاه خطبه نماز جمعه می­رود. جمعیتی که از ساعات بامدادی در محوطه حضور داشته­اند با ورود آیت الله طالقانی تکبیر گویان از وی استقبال می­کنند. پیش از شروع خطبه­ها آیت الله طالقانی به جمعیت تأکید می­کند که چون خطبه­های سیاسی نماز جمعه جزو مراسم نماز است از دادن هرگونه شعار یا حتی تأیید خطبه خودداری کنند.

آیت الله در آن اولین نماز، از ضرورت نماز جمعه می­گوید و قدرت مسلمین را در اینگونه اجتماعها به تصویر می­کشد. در آن زمان، انتخابات مجلس خبرگان نزدیک بوده. آیت الله به این موضوع نیز اشارتی می­کنند و از همه­ی گروهها می­خواهند تا در این انتخابات شرکت کنند.

در زمانی که آیت الله طالقانی خطبه می­خوانده، عده­ای در خیابان آناتول فرانس(قدس) نماز جماعتی برپا کردند که با ممانعت نیروهای انتظامات، این نماز بر هم زده می­شود. روزنامه­ها، نماز این عده را توطئه­­ای نامیدند که در نطفه خفه شد. اما به نظر می­رسد که عدم اطلاع دقیق از شرایط نماز جمعه در این اولین اجتماع، سبب این واقعه شده بود. همین عدم اطلاع مردم از نماز جمعه بود که سبب می­شد روزنامه­ها و صدا و سیما به تشریح مکرر نماز جمعه و توضیحاتی در این خصوص بپردازند.

خطبه­ها در عین آرامش و نظم مردم به انجام می­رسد و نماز جمعه اقامه می­شود. گفته شده است که در این اجتماع، بیش از یک ملیون نفر شرکت کرده بودند. تصاویر این اجتماع از تلوزیون پخش می­شود. احمد آقا یک روز پس از این، گفته بود که: "آقا دیشب با دقت تمام خطبه­های نماز جمعه را تماشا کردند... بسیار خوشحال شدند و گفتند عجب نمازی شد!"[14] اجتماعی که در کمتر از دو روز اطلاع رسانی شده و با کمترین امکانات برگزار شد، به یکی از باشکوه­ترین نمازهای تاریخ تبدیل شده بود. روزنامه جمهوری اسلامی پس از این پیشنهاد داده بود که: "با توجه به اینکه دانشگاه بهترین محل تجمع نیروهای انقلابی است ولی چون وجود دیوارها و پله­ها و ساختمانهای متعدد، مشکلاتی در به هم پیوستگی صفوف ایجاد کرده بود، بهتر است از این پس مراسم نماز جمعه در خیابان مصدق(ولی­عصر) برگزار شود. زیرا بواسطه داشتن آب و درخت و سایه فراوان و وسعت زمین و مستقیم بودن خیابان، این محل مزیت­های ویژه­ای دارد".[15]

سالها پس از این، نماز جمعه اینک در مصلای تهران برگزار می­شود. محلی که هم آب برای وضو گرفتن دارد، هم سایه فراوان و هم وسعت زمین. آنچه که امروز اما کم دارد، آن اجتماع عظیم در اولین نماز جمعه است. نماز و اجتماعی پرشور که اگر شکل بگیرد، همگان می­توانند بر آن رشک برند که "عجب نمازی شد".

 

این متن در شماره چهارم نشریه "آنگاه" منتشر شد.

                                                                                                   



[1]احمد نراقی، مستند الشیعه، ج6، صص51-52؛ نقل از اکبر ثبوت، آخوند خراسانی و شاگردانش، صص504-505

[2] نقل از اکبر ثبوت، همانجا

[3] عبدالحسین حائری، حدیث عشق، صص612-613

[4] علامه مجلسی، بحارالانوار، ج86، ص146

[5] صحیفه امام، ج2، ص31

[6] همان، ج9، ص4

[7] نماز جمعه مانور سیاسی اسلام، روزنامه کیهان، 6 مرداد 1358

[8] آیت الله طالقانی در سالهای 43 تا 46 که در زندان قصر بودند نیز نماز جمعه را در زندان برپا می­کردند.

[9] محمد مهدی جعفری ادعا کرده است که ابتدا آقای طالقانی پیشنهاد برگزاری نماز جمعه را با امام در میان گذاشته و امام نیز پذیرفته است.

[10]  گفت و شنود با دکتر احمد جلالی، روزنامه جوان، 4/5/95

[11] همانجا

[12] همانجا

[13] نقل از همانجا

[14] همانجا

[15] روزنامه جمهوری اسلامی، 6 مرداد 1358