تردیدها درباره آخوند خراسانی

"مکتب اجتهادی آخوند خراسانی" عنوان کتابی است که اخیراً توسط مصطفی محقق داماد به رشته تحریر در آمده است. وی در این اثر کوشیده تا شیوه­ی اجتهادیِ مرحوم آخوند را به تصویر کشد. محقق داماد، مکتب اجتهادی آخوند خراسانی را "اجتهادی صناعت محور" می­نامد و آن را در مقابل شیوه­ی اجتهادی سید محمد کاظم یزدی که "اجتهاد عرف محور" را نمایندگی می­کرد قرار می­دهد. (ص107) محقق داماد بر آن است تا با برجسته ساختن شیوه­ی اجتهادی آخوند خراسانی، نشان دهد که اجتهاد شیعی، بر محور اصول عقلایی، عدالت و کرامت بشری به انجام می­رسد. وی بر همین مبنا، برخی از فتاوای آخوند را پیش می­کشد و عنوان می­کند که مباحث حقوق بشری دغدغه­ی مرحوم آخوند بوده و بر آن تأکید بسیار داشته است. (ص 198) محقق داماد، در جلسه­ی رونمایی از این کتاب نیز عنوان کرده است که شیوه­ی اجتهادی آخوند، ما را به دموکراسی می­رساند. وی سپس خرسند از اینگونه نگرش مرحوم آخوند، بیان داشته که: "در صد سال قبل یک شیخ فقیه از بُعد اجتهادی یک دموکراسی برای ایران درست کرده که در آن زمان از پیشروترین دموکراسی­های منطقه بود که هنوز ترکیه و کشورهای دیگر به آن دموکراسی نرسیده بودند. و این را برای ما آخوند خراسانی در نظر گرفته بود. ای کسانی که از عمامه و لباس روحانیت گله مندید ولی بدانید که یک روزی روحانیت دموکراسی را برای شما خواست." محقق داماد همچنین گفته است که هدفش از نگارش کتاب، این بود که همه بدانند آن کسی که روزی دغدغه دموکراسی برای مردم داشت، روحانیت بوده است.

آخوند خراسانی اگر چه اینگونه مورد توجه محقق داماد قرار گرفته است، اما سویه­های برجسته­ی اندیشه ی او، چندان شناخته نشده و اسباب تردید را فراهم کرده است. در این میان، خصوصاً اندیشه­ی سیاسی آخوند خراسانی که می­توانست مورد توجه و ریز بینی دقیق واقع شود، مورد تردید قرار گرفته است. محسن کدیور از جمله افرادی بود که به رویکرد سیاسی آخوند خراسانی توجه داد. او کتاب سیاست نامه خراسانی را در سال 1385 نوشت. کدیور در آن کتاب، قطعات سیاسی در آثار آخوند را رد یابی ­کرد. وی مدعی شد که آخوند خراسانی فرصت آن را نیافته بود که کتاب مدوّن یا رساله مستقلی را در حوزه سیاست به رشته تحریر در آورد، لذا آراء سیاسی او را می­باید در میان کتابها و همچنین در تلگرافها، نامه­ها و احکام سیاسی وی جستجو کرد. توجه به عملکرد آخوند خراسانی و نحوه­ی رفتاهای سیاسی وی، مورد توجه اکبر ثبوت قرار گرفت. اکبر ثبوت نواده برادر شیخ آقا بزرگ تهرانی از شاگردان برجسته­ی آخوند خراسانی است. ثبوت کتاب "آخوند خراسانی و شاگردانش" را بر اساس گفتگویی که خود با آقا بزرگ تهرانی داشت، به رشته تحریر در آورد. این گفتگو در دوران جوانی اکبر ثبوت انجام شده بود اما یادداشتهای ثبوت در اوایل دهه پنجاه در یورش ساواک از دست رفت. پس از انقلاب نیز ثبوت بار دیگر شروع به نگارش دوباره مسموعاتش کرد اما این نگارش ثانویه نیز مفقود شد. وی در ابتدای پیروزی انقلاب نیز قطعاتی از شنیده­ها را به مجله عروه الوثقی که توسط حزب جمهوری اسلامی منتشر می­شد سپرد. دو، سه مقاله از آن منتشر شد اما وقتی که به مباحثی در خصوص ولایت فقیه رسید، از وی خواستند تا کار را متوقف کند. ثبوت در دهه هشتاد، نگارش سومِ شنیده­هایش از آقا بزرگ تهرانی را مکتوب کرد. این کتاب 936 صفحه­ای قرار بود که توسط انتشارات طرح نو در سال 89 منتشر شود اما اجازه­ی انتشار نیافت و مدتی بعد در فضای مجازی منتشر شد. ثبوت در آنجا، ادلّه­ای که آخوند خراسانی در نقد ورود روحانیت به عرصه­ی سیاسی بدان باور داشت را عنوان کرده بود. عمده­ی ادله­ی آخوند، مشکلاتی بود که در ساحتِ عمل ایجاد می­شود و قدم گذاشتنِ روحانیت به سیاست را با مشکل مواجه می­کند.

 کتاب اکبر ثبوت اگر چه به نحو رسمی منتشر نشد اما مورد توجه بسیاری قرار گرفت. مرحوم هاشمی رفسنجانی نیز درباره­ی این کتاب در گفتگویی با مجله "مفاخر خراسان" گفته بود: "جزوه­ی آقای ثبوت را که به گمانم آقای دعایی به من داد، خوانده بودم و مورد توجهم قرار گرفته بود و به نظرم جالب آمد؛ چون اگر این دیدگاه واقعاً از مرحوم آخوند باشد، به نظر می­رسد که نگاه خیلی خاصی به ولایت فقیه داشته است". هاشمی رفسنجانی در خصوص این کتاب، با آیت الله هاشمی شاهرودی نیز گفتگو کرده بود. شاهرودی گفته بود که: "من حدس می­زنم کسانی با توجه به تجربه سی و چند ساله­ی ما در اداره­ی کشور، بر مبنای نظریه ولایت فقیه این جزوه را تهیه و به مرحوم آخوند نسبت داده­اند".

به نظر می­رسد که تردیدها در خصوص آخوند خراسانی نشانی است از اینکه هنوز این زعیم مشروطه به نحو شایسته­ای شناخته نشده است.