آیت الله مومن، فقیهی با رازهای سر به مُهر

در اواخر عمر، نامش بیشتر بر سر زبانها افتاده بود. فعالینِ خارج نشین هم بر سر سخنان و اندیشه­ی او به مجادله برخاسته بودند. ماجرای حکم "مباهته" موضوعی شده بود که پای آیت الله محمد مؤمن قمی را به میان می­کشید. برخی او را از قائلین و داعیه داران بهتان زنی به بدعت گذران می­دانستند و بعضی او را بَری از این حکم می­شمردند.[1] حکمی که مکشوف نشد و استناد آن به آیت الله در ابهام ماند.

 گویی ابهام در منش و سلوک محمد مؤمن از همان روزهای نخست زندگی با او عجین بود. تاریخ تولدش را 1319 ثبت کرده بودند. اما خود بعدها به تحقیق پرداخت و به این نتیجه رسید که زادروزش 22 دی ماه 1316 بوده است. پدرش حاج عباس، کشاورز بود و سواد خواندن نداشت. از همین روی بود که هنگامه­ی تولد محمد را ثبت نکرده و ابهام در تاریخ تولدش رخ داده بود. پدر بزرگِ محمد، فرد صالحی بود و به "مؤمن" شهرت یافته بود. حاج عباس، نام خانوادگی "راه انجام" را برای خود برگزیده بود، اما بعدها به "مؤمن پور" تغییر داد. نخستین فرزند ذکور او، محمد بود که او نیز نام خانوادگی "دانش زاده" را برگزید و محمد دانش زاده قمی نامیده شد، اما همچنان به نام جدش "مؤمن" شناخته می­شد.

خانواده­ی محمد، پنج برادر و پنج خواهر بودند. یکی از برادرهای او به نام مهدی، در بهمن ماه 57 به شهادت رسید. حاج عباس، زمانی به عتبات مشرف شده و در خلال خواسته­هایش از امیرالمؤمنین(ع) به دعا طلبیده بود که این نخستین فرزند ذکورش، طلبه و مُلا شود. محمد، سالهای نخست تحصیل را در مدارس اسلامی ملی آن زمان به انجام رساند. بعدها که قصد رفتن به حوزه علمیه داشت، پدرش موافقت چندانی نمی­کرد. پدر، کشاورز بود و به علت وضعیت نامطلوب مالی، ذهنیت­اش این بود که وقتی فرزندش طلبه شود، از نظر مالی کمک حال ایشان نخواهد بود. در همین زمانها است که محمد در یکی از شبهای قدر در مسجد امام حسن عسکری(ع) به حضرت ولی عصر(عج) متوسل می­شود و خواب می­بیند که: "در جایی که شاید خیابان باجک قم بود با ایشان (حضرت ولی عصر) برخورد کردم. دست مبارکشان را گرفتم و از ایشان تقاضا کردم که لطفی کنید تا بنده به امر تحصیل علوم دینی موفق شوم. ایشان تاریخی را معین کردند که مثلاً فرض کنید یک ماه و نیم دیگر انشالله کار تو حل می­شود".[2] در این میان، پدر بزرگِ مادریِ محمد که وسع مالی چندانی هم نداشته، واسطه می­شود و هزینه­ی محمد را تقبّل می­کند. محمد مؤمن در سن 19 سالگی به حوزه علمیه می­رود. 

در محضر اساتید بسیاری حاضر می­شود. به درس آیت الله العظمی بروجردی هم می­رود اما "چند ماه بعد از شرکت در درس مرحوم آیت الله بروجردی به این نتیجه رسیدم که این درس چندان برای ما مفید نیست. شاید نکاتی در درس گفته می­شد که برای کسانی که خودشان در درس، کار کشته بودند مفید بود ولی ما که به تازگی در جرگه­ی درس خارج خوان­ها در آمده بودیم، از درس حضرت امام، بیشتر استفاده می­کردیم".[3]

در سال 1337 در محفل درسی امام خمینی شرکت کرده و با ایشان آشنا می­شود و "ایشان استاد منحصر ما شدند". [4] محمد مؤمن تقریرات درسهای اصول، مکاسب محرمه و بیع امام خمینی را می­نگارد.

درس آیت الله محقق داماد را نیز تجربه کرد و ادعا کرد که: "بعد از حضرت امام، بهترین استاد حوزه­ی علمیه، مرحوم آقای داماد هستند که ما فقه و اصول را نزد ایشان رفتیم".[5] تقریرات درس آیت الله محقق داماد در مبحث صوم و صلات را نیز به رشته تحریر درآورد.

علاوه بر فقه و اصول، به فلسفه و تفسیر هم علاقه نشان داد و در محافل علامه طباطبایی هم حاضر شد. "درس فلسفه و تفسیر مرحوم علامه طباطبایی به قدری پر بار بود که دلخوشی ما در طول هفته به این بود که روزهای پنجشنیه و جمعه در درسشان حاضر می­شویم. درس و بیان ایشان انسان را به عالم معنا می­برد و انصافاً جلسه تهذیب و بحث اخلاقی بسیار جالبی بود".[6] وی در فلسفه، حاشیه­ای بر اسفار و شواهد الربوبیه نیز نوشت.

محمد مؤمن، دلبسته­ی مجالس و محافل قم شده بود. اسفند ماه 1347 به عراق هم رفت. قصد اقامت نداشت، اما پای درس اساتید نجف هم حاضر شد. او دلبسته­ی قم شده بود و به کوتاه زمانی در اوایل 1348 به قم بازگشت. وی به که به همراه آیت الله طاهری خرم آبادی به نجف رفته بود، پس از بازگشت، در صدد بر می­آیند که مرتبه­ی علمی آیت الله شریعتمداری را نیز محک بزنند. این دو، به سبب اختلاف نظرهای سیاسی با مرحوم شریعتمداری، تردید داشته­اند که آیا در این درس نیز حاضر شوند یا خیر؟ طاهری خرم آبادی موظف می­شود که چند روزی به درس آیت الله شریعتمداری برود و گزارش آن درس را با محمد مؤمن نیز در میان بگذارد. طاهری خرم آبادی دو سه روز این کار را انجام می­دهد و در نهایت اظهار می­کند که: "انصافا ایشان(آیت الله شریعتمداری) باید نزد امام، مکاسب بخواند!".[7] این در حالی بود که برخی دیگر از طلاب، شیوه­ی درسی مرحوم شریعتمداری را ممتاز می­دانستند. مرحوم عمید زنجانی گفته بود که: "من دو سال به درس آقای شریعتمداری رفتم، ذوق فقهی آقای شریعتمداری جالب بود، حالا کاری به شخصیت سیاسی ایشان ندارم، بنده چیزی از ایشان فرا گرفتم که در درسهای دیگر ندیدم".[8] شاید عُلقه­های سیاسی بود که محمد مؤمن را از رفتن به مجالس شریعتمداری باز می­داشت.

 با آغاز فعالیتهای سیاسی به رهبری آیت الله خمینی، محمد مؤمن نیز به این میدان وارد می­شود. سال 1352 حاکمیت پهلوی نام 25 تن از مدرسین حوزه علمیه را برای بازداشت و تبعید اعلام می­کند. آیت الله مؤمن نیز که در سال 1342 به عضویت جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در آمده بود مورد تعقیب قرار می­گیرد. وی می­تواند به مدت دو ماه، خود را از چشم مأموران پنهان نگه دارد. با این وجود او را دستگیر کرده و ابتدا به شهداد کرمان و سپس تویسرکان تبعید می­کنند.

محمد مؤمن هشت ماه در شهداد و سه سال در تویسرکان، تبعید را تجربه می­کند. در این زمان، او از مباحث علمی خود پای پس نمی­کشد. در شهداد، بحث "صید و ذباحه" را مطالعه کرد و مطالبی نگاشت. در تویسرکان هم برای افرادی که قصد داشته­اند به وضع حوزویشان نظم و نسقی بدهند، بحث مکاسب و رسائل را برگزار می­کند. فروردین ماه 1356، دوره­ی تبعید بیش از سه ساله­ی او پایان یافت.

پس از رهایی از تبعید، بار دیگر به تدریس در حوزه ادامه می­دهد. محمد مؤمن می­گفت که یکی از الطاف خداوند به من این بوده که در هر دوره­ای، چند طلبه فهیم در میان شاگردان ما بوده است. در یکی از این دوره­ها، حسن روحانی حضور داشته و استاد، این شاگرد خود را جزو طلبه­های برتر می­دانسته است. حسن روحانی اما با طلبه­ی دیگری که هم بحث بوده، تبانی می­کند تا به درس مؤمن نروند. هدفشان این بود که با این کار، استاد را وادار کنند که از ابتدای مبحث "قطع و ظن" برای آنان تدریس کند. تصورشان این بود که با تعطیل کردن، درس تشکیل نخواهد شد. محمد مؤمن با این درخواست موافقت نمی­کند و آن دو در درس شرکت نمی­کنند. پس از چند روز، حسن روحانی به نزد مؤمن رفته و می­گوید: "شما به خاطر دقتی که در مقام تدریس دارید، ما را به خودتان و این شیوه­ی تدریس عادت داده­اید و طوری شده است که ما به هر درس دیگری که می­رویم، نمی­پسندیم".[9]

رویّه­ی مؤمن در تدریس به این نحو بوده که از تدریس به شکل گسترده پرهیز داشته و به گفتن یک درس اکتفا می­کرده است. همچنین معتقد بوده که: "برای من کافی بود که یک نفر در درس من شرکت کند، ولی درس را خوب بفهمد. اگر افراد زیادی در درسم حاضر می­شدند و من به این باور نمی­رسیدم که حداقل یک نفر از آنان درس را بفهمد، تدریس را ادامه نمی­دادم". این روند تدریس با پیروزی انقلاب، به تعلیق در آمد.

پس از انقلاب

با پیروزی انقلاب، محمد مؤمن نیز مدتی را در غیر از فضای حوزه به فعالیت می­پردازد. در سالهای نخستین پیروزی هم وی بحثهای طلبگی را دنبال می­کرده و می­کوشید تا این رابطه با حوزه قطع نشود؛ اما به حضور او در کارهای اجرایی نیاز بیشتری حس می­شده است. "از همان سال 1357 وقتی قرار شد کمیته­ای در قم تأسیس شود، بنده حضور و عضویت داشتم". در مرداد ماه 1358 که مرحوم قدوسی به سِمَت دادستان کل انقلاب منصوب شد، ابلاغی از سوی امام خمینی برای محمد مؤمن صادر شد و تمام کارهای قم که مربوط به دادگاه، زندان­ها و تبلیغات مربوط به آن بود را به او واگذار کردند. مؤمن که به کارهای قضایی و حقوقی ورود کرده بود، پیشنهاد می­دهد که مدرسه­ای برای تربیت قضایی طلاب ایجاد شود. "شاید مرحوم شهید باهنر و مرحوم شهید قدوسی و ظاهراً شهید بهشتی که عضو شورای انقلاب بودند، یک روز در جلسه­ای در قم که بنده و آقای طاهری خرم آبادی هم بودیم، حضور داشتند. به آنها گفتم که شما مصوبه­ای را بگذرانید که بر مبنای آن از وجود روحانیون در نظام استفاده شود".[10] پیشنهاد او پذیرفته می­شود و او سه چهار سال در مدرسه عالی تربیتی و قضایی برای طلاب تدریس می­کند.

وی در سال 1360 عضو شورای عالی قضایی می­شود. عضویت او در این شورا به درازا نمی­انجامد. در سال 1361 مسأله­ای حادث می­شود که او را به استعفا از این شورا می­کشاند. در این واقعه، آیت الله جوادی آملی و مرحوم ربانی املشی نیز استعفا می­دهند. اینکه چرا وی از این شورا استعفا می­دهد را هیچگاه بازگو نکرد. در همین ایام آیت الله خامنه­ای به او می­گوید که داستان این استعفا و جزئیات آن را نباید در جایی بیان کنی تا محو شود. وی تا پایان عمر نیز در این خصوص سخنی نگفت و آن را جزو یکی از اسرار مکتوم زندگانی­اش باقی گذاشت.

وی پس از این استعفا، مجال دوباره می­یابد تا به مباحث حوزوی باز گردد و به تدریس بپردازد. در پاییز 1362 درسهای حوزه را بار دیگر از سر می­گیرد. در همین سال، امام خمینی در حکمی وی را به عضویت شورای نگهبان در می­آورد.

محمد مؤمن در دور اول و دوم مجلس خبرگان رهبری از طرف مردم سمنان و در دوره­های بعد به نمایندگی از مردم قم به مجلس راه می­یابد. مدیریت حوزه علمیه قم نیز به وی سپرده می­شود.

حضور او در مجامع علمی و سیاسی، وی را با آیت الله خامنه­ای آشنا می­کند. او رفته رفته به موقعیت علمی و فقهی آیت الله خامنه­ای نیز پی می­برد. محمد مؤمن پیشنهاد می­دهد تا جلسات هفتگی برگزار شود و برخی از فقها به محضر آیت الله خامنه­ای رفته و در خصوص مباحث روز و مستحدثه به بحث فقهی بپردازند تا منزلت علمی ایشان نیز برای دیگر فقها معلوم شود. این جلسات هر پنجشنبه برگزار می­شود و آیت الله قمی نیز در آن شرکت می­کند.

 سال 1374 محمد مؤمن دچار سانحه­ی رانندگی شد. در راه قم تصادف کرد. یک ماه بیهوش بود و 42 روز بستری شد. پس از این سانحه دیگر در جلسات هفتگی آیت الله خامنه­ای شرکت نکرد. وی پیش از این نیز در سال 56 دچار سانحه رانندگی شده بود. آیت الله طاهری خرم آبادی آن واقعه را اینگونه توضیح داده است: "بنده به اتفاق آقای جنتی، مؤمن، فیض گیلانی، آذری قمی با ماشین آقای آذری به طرف شهر بابک رفتیم... در جاده شنی بین شهر بابک و یزد، ماشین چپ کرد، به گونه­ای که سقف ماشین به طرف پایین و چهارچرخ آن به طرف آسمان شد... درهای ماشین باز نمی­شد تا از آن بیرون بیاییم. کمی نگران شدیم که مبادا ماشین آتش بگیرد ولی بالاخره به هر زحمتی بود، شیشه را پایین کشیدیم و از ماشین بیرون آمدیم. در این حادثه کسی صدمه ندید، فقط قفسه سینه آقای فیض گیلانی در اثر ضربات وارده مقداری آسیب دید".[11]

واقعه ی سانحه رانندگی در سال 74 جدی تر بود و آیت الله مومن را از حضور در جلسات پنجشنبه­ها محروم کرد. وی بعدها کتاب "کلمات السعیده فی مسائل الجدیده" که غالباً در جلسات پنجشنبه مورد بحث قرار گرفته بود را منتشر کرد. مرحوم مؤمن اگر چه از مقام علمی آیت الله خامنه­ای به دفاع می­پرداخت، اما موضع وی در خصوص انتخاب رهبری مورد تردید قرار گرفت.

برخی او را از جمله افرادی دانستند که در ابتدا، مرجعیت آیت الله خامنه­ای را نپذیرفته است. همچنین گفته شد که وی جلسه­ای که در خصوص رهبری آیت الله خامنه­ای تشکیل شده را ترک کرده است. محمد مؤمن در واکنش به این پرسش که: "عده­ای مدعی شده­اند که جنابعالی با مرجعیت ایشان (آیت الله خامنه­ای) مخالف بوده­اید" تنها به این بسنده کرده بود که: "خدا عاقبت انسان را به خیر کند. حیف است آدم وقتش را بگذارد و این جور لاطائلات را جواب بدهد... بنده فکر می­کنم اصلاً ارزش پاسخ دادن ندارد. بدیهی است بنده این حرف­ها را تکذیب می­کنم اما بیش از این سخنی نمی­گویم".[12]

مرحوم مؤمن که کمتر مصاحبه و گفتگویی انجام می­داد، با پرسشهایی مواجه شده بود که منش رفتاری وی را مورد سئوال قرار می­داد. محسن کدیور ادعا کرده بود که محمد مؤمن در خصوص مرحوم آذری قمی نیز وساطتی انجام داده است. آیت الله مومن در این خصوص نیز، به شخصیت محسن کدیور پرداخته و گفته بود که: "این آقای محترمی که نام می­برید در قم بود ولی اینطور نبود که از فضلای قم محسوب شود. ایشان منزل من هم آمده (در سالهای) جلوتر و بعضی از موارد علمی را مطرح کرده، اما این جهاتی که می­فرمایید در خصوص آقای آذری من یادم نمی­آید. بر فرض هم محصور آقای آذری قمی محصور بوده، اینها جعلیاتی است. دروغ است دیگر".[13]

اما جنجال بر سر روایتی که محمد مؤمن در خصوص مباهته بیان می­کند، بیش از اینها بود. محمد سروش محلاتی ابتدا با استناد به کتاب مبانی تحریر الوسیله که محمد مؤمن آن را نگاشته بود، سخنی را از وی پیش کشید که مورد نقض و ابرامهای زیادی قرار گرفت. او گفت که آیت الله مؤمن در این کتابِ خود، قذف و نسبت زنا دادن به بدعت گذاران در دین را نه تنها جایز، که دارای رجحان دانسته است.[14] محمد مؤمن اما در پاسخ به پرسشی که می­گفت: "شما بر پایه روایتی فرمودید که اگر کسی اهل فسق و فاسق بود به او هر نسبتی از جمله زنا میشود داد!" به نحو سر بسته­ای پاسخ داد که: "من نزدم این حرف را...".[15]

با این وجود، محمد مؤمن کتابهایی را از خود بر جای گذاشت که به عنوان مبانی فکری و فقهی جمهوری اسلامی شناخته می­شود. او گفته بود که در مقام تحقیق و تدریس، از امام خمینی الهام گرفته­ام که می­گفته طلبه نباید مقرّ مطالب استاد باشد و باید خودش مطالب را بررسی کند و نظر دهد. آیت الله مؤمن با همین سبک فکری بود که می­گفت: "بنده عادتم این است که مطالعه می­کنم و خودم مستقلاً روی مطالب فکر می­کنم و اتخاذ تصمیم می­کنم. اگر کلامی از بزرگان را باید نقد کنم، مضایقه نمی­نمایم. در مقام تدریس هم این روش را داشتم و به نوشته­هایم رجوع می­کردم. از زمان نگارش این نوشته­ها بیش از بیست سال می­گذرد. وقتی به این نوشته­ها می­نگرم، به جز موارد نادر شاید در حد یک درصد با فکر و اندیشه­ ی کنونی­ ام انطباق ندارد".[16]

برخی از نوشته­ها و مَنِشهای رفتاری او، تا پایان زندگی­اش همچنان سر به مُهر ماند. مشخص نشد که آیا او چنین آرائی داشته و از آن عدول کرده و یا اینکه، از ابتدا نیز به چنین احکام ناروایی قائل نبوده است. شاید ابهام­ها بر سر نظراتِ فقهی و بعضاً سلوک رفتاری محمد مؤمن نیز از آنجا ناشی می­شود که: "نوشته­های سابق، در حد یک درصد هم با فکر و اندیشه ­ی کنونی­ ام انطباق ندارد".

این متن در مباحثات