از سیزده آبان 58 ؛ تا دوازده دی ماه 94 (تجربه­ ای که به قیمتی گران آموختیم)

1-ساعت ده صبح 13 آبان ماه 1358. درب سفارت آمریکا شکسته می­شود. بر دیوارهای سفارت بالا می­روند تا خانه­ی اَمنِ آمریکا به تسخیر در آید. انقلاب که به پیروزی رسید طبیعی بود که در و دیوارِ شهر، رنگ انقلابی به خود بگیرد. از سبک لباس پوشیدن، تا لحن سخن گفتنِ مردم تحوّل یافته بود. سه روز از پیروزی انقلاب نگذشته بود که گروهی مسلح به سفارت آمریکا حمله بردند. ویلیام سالیوان سفیر وقت آمریکا، از دولت موقت کمک خواست و آن غائله خاتمه یافت. جوّ انقلابی اما آمریکا را نمادی از ظلم در حقِ خود می­دید. می­شد به راحتی حدس زد که این فضای انقلابی به زودی قلم بطلان بر سفارتی خواهد زد که آن را نمونه­ای از بی­عدالتی لقب می­دهد. دیدار برژینسکی با مسئولان دولتی ایران کافی بود تا در نظر انقلابیون عدالت فرو ریزد و لازم آید که خود عَلَم مخالفت را برافرازند. سفارت آمریکا به تسخیر دانشجویان پیرو خط امام در آمد. این عمل اگر چه مخالفانی چون مهدی بازرگان و آیت الله مهدوی کنی داشت، اما مقبول عام افتاده بود. فضای انقلابی، اینگونه می­طلبید و مُهر تایید بر این رفتارها می­نهاد.

2-دیوید راس فیلسوف انگلیسی قرن بیستم، آموزه­ای دارد تحت عنوان "اخلاق در نظر اول". بر اساس این ایده، انسانها در وادی اخلاق واجد چندین وظیفه اخلاقیِ عمده هستند از قبیل "وفاداری"، "سپاسگزاری"، "آسیب نرساندن به دیگران"، "بهبود خود" و... این وظایف همیشه در کنار هم واقع نمی­شوند. ممکن است تحقق یکی، برابر با نادیده انگاشتن دیگری باشد. به عنوان نمونه، تصور کنید که شما از چندین روز پیش قول داده­اید که امشب به مهمانی بروید. مهمانی­ای که چندین نفر برای دیدن شما می­آیند. همان روزی که قرار است شما به مهمانی بروید، مادر شما بر اثر سانحه تصادف، در بیمارستان بستری می­شود، در عین حال برادرِ شما به سفر رفته و در شهر نیست که به نزد مادرتان برود. حال شما چه می­کنید؟ اگر به سوی مادر بشتابید، مجبورید میهمانی را رها کنید و خلاف وعده کنید. اگر به مهمانی بروید ناگزیر مادر  تنها می­ماند. به تعبیر دیوید راس، در اینجا شما باید "وظیفه­ی در نظر اول" مناسبی را انتخاب کنید.[1] در ماجرای 13 آبان ماه 58، از سویی مردمی حضور داشتند که معتقدند از جانب دولت آمریکا مورد تحقیر قرار گرفته­اند. از سوی دیگر، قواعد و قوانین بین المللی را می­باید پاس بدارند. اخلاق در نظر اول مردم در آن زمانه، بر این بود که عدالت ورزی در تسخیر سفارت تحقق می­یابد. گویی روحیه انقلابی و نارواییهای دولتهای خارجی، چنین می­طلبید.

3- سیاست علم تغییر و تحوّلهاست. نمی­توان در وادی سیاست قدم نهاد و همیشه­ی ایام بر یک مرام و مسلک پای فشرد. اگر در زمانه­ای دست دوستی بر کشوری می­دهی، روز دیگر می­باید پشت پا بر خواسته­های او بنهی و دل به جانب دیگری سپاری. اگر مردمان در زمانه­ای حکم می­کنند که می­توان به سفارتِ امن کشوری هم حمله کرد، علمِ سیاست بر آنها تعلیم می­دهد که در زمانه­ای دیگر نیز می­توان با همان کشور بر سر یک میز مذاکره نشست. جامعه­ای که در زمانی مرام انقلابی پیشه می­کند، می­تواند در هنگامه­ای دگر، منشِ انقلابیِ خود را در مشی دیپلماتیک و مدارای با دیگر کشورها بیابد. اخلاق و روحیاتِ مردمان، به غایت در اینگونه امور دخالت می­کند. اخلاق و روحیاتِ جامعه، نه تنها در منش سیاسیِ سیاست­ورزان که حتی در مرام دینیِ فقیهان نیز اثر بسیار می­گذارد. در نظر آورید زمانی را که اینگونه حکم می­شد:" تو را به حقیقت اسلام قسم می­دهم که آیا مدارس جدیده خلاف شرع نیست؟ و آیا ورود به این مدارس، مصادف با اضمحلال دین اسلام نیست؟ آیا درس زبان خارجه و تحصیل شیمی و فیزیک، عقاید شاگردان را سخیف و ضعیف نمی­کند؟"[2] اینگونه ادعاها اگر در زمانه­ای مقبول جامعه بود و خریدارانی داشت، اما امروزه جز نابخردی به همراه نمی­آورد. فقیهان و سیاستمداران نیز به این امر واقفند و ذائقه­ی جامعه را در نظر می­آورند.  

4-محمد جواد ظریف در خاطرات خود، عنوان کرده است که در اوایل پیروزیِ انقلاب، ما تجربه چندانی نداشتیم و بعضاً به اشتباهاتی دچار شدیم. "در آن زمان (در سازمان ملل) اصرار داشتیم که حتی اگر کسی یک کلمه نیز راجع به جمهوری اسلامی ایران صحبت کند، ما پاسخ آن را بدهیم... این مقررات در واقع روش کار است، اما این کار به عقلانیت نیز نیاز دارد. در آن مقطع ما به دلیل کم تجربگی، قسمت عقلش را لحاظ نمی­کردیم. در سازمان ملل بر اساس آیین کار، قاعده­ای به نام حق جواب وجود دارد، یعنی اگر کسی راجع به کشور شما صحبت کند، می­توانید در ده دقیقه جواب او را بدهید. طرفِ مقابل نیز ده دقیقه فرصت دارد که به شما پاسخ دهد. ... تا آن زمان کسی در جمهوری اسلامی این قوانین را نمی­شناخت. اگر کارمندانِ قبلی نیز از این قاعده استفاده نمی­کردند، فکر می­کردیم که نسبت به جمهوری اسلامی عِرقی ندارند. درست است که تا حدودی اینچنین بود، اما کمی نیز به سابقه و تجربه نیاز داشت...کار بنده، آقای سیروس ناصری و آقای سعید امامی این شده بود که در جلسه به دقت گوش می­کردیم و مطلب می­نوشتیم تا من پاسخ دهم. آن قدر در حق جواب در جلسه صحبت کرده بودیم که وقتی می­خواستیم حرف جدیدی بزنیم باید کلی شور و مشورت می­کردیم. نتیجه اینکه هر روز به جای چند دقیقه سخنرانی غربی­ها درباره ایران در لا به لای چندین مطلب دیگر، نیم ساعت در کمیته راجع به ایران صحبت می­شد. ما به دست خودمان بحث کمیته را به سمت ایران سوق می­دادیم. در حالی که به اشتباه فکر می­کردیم این کار برای دفاع از جمهوری اسلامی لازم است. این از تجربیاتی به شمار می­رود که ما به قیمت زیادی یاد گرفتیم. اما دوستان جدید نمی­خواهند باور کنند که اگر روشمان را عوض کردیم از سر بی­اعتقادی و بی­غیرتی نبود، بلکه به خاطر تجربه کسب شده بود که الان دوباره آن کارها را تکرار نکنند".[3]

5- شامگاه 12 دی ماه 1394، پس از اقدام نابخردانه­ی حکومت عربستان در اعدام شیخ باقر النمر، سفارت این کشور در تهران و مشهد مورد حمله قرار گرفت. اگر اقدام دانشجویان در آبان ماه 58 مورد تمجید بسیارِ جامعه و سیاست­مدارانِ داخلی قرار گرفت، دی ماه 94 اما حمله کنندگان "عده­ای خود سر" لقب گرفتند. بانگ تأییدی در این رفتار از جانب سیاستمداران و جامعه­ی ایران برنخاست. اخلاقِ مردمان تغییر کرده بود. "وظایف در نظر اول"، مصداقهای دیگری یافته بود. مرام سیاست­ورزی تحول یافته و مدارای دیپلماتیک را طلب می­کرد؛ و " این از تجربیاتی به شمار می­رود که ما به قیمت زیادی یاد گرفتیم".

این متن در 13 آبان 96 در روزنامه شرق منتشر شد.

---

[1] این ایده را از دکتر سروش دباغ وام گرفته­ام. رک: حجاب در ترازوی اخلاق، سروش دباغ

[2] ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، بخش اول، ص322

[3] آقای سفیر؛ گفت و گو با محمد جواد ظریف، محمد مهدی راجی، صص40-39