مواجهه مراجع عظام با واقعه 15 خرداد

شاید اوج همدلی و هماهنگی مراجع عظام تقلید را در وقایع پیش از انقلاب، بتوان در ماجرای 15 خرداد 42 شاهد بود. غالب فقیهان به این وقایع واکنش نشان دادند. گفته می­شود که آیت الله مرعشی نجفی اولین عالِمی بود که به اجتماع کنندگان و معترضین پیوست.^[1] پس از ایشان هم اما بیانیه­ها و اعتراضات از جانب مرجعیت بالا گرفت. آیت الله سید محسن حکیم که در نجف حضور داشت، پس از وقایع 15 خرداد، نامه­ای به علمای ایران نوشت و از آنها خواست تا خاک ایران را به نشانه­ی اعتراض ترک کرده و به نجف مهاجرت کنند. 

وی تلگرافی به 32 تن از علمای ایران نوشت و اینگونه اعلام کرد که: "حوادث مؤلمه پی در پی و فجایع محزنه به ساحت علمای اعلام و روحانیتِ قم، قلوب مؤمنین را جریحه‌دار و موجب تأثر شدید این جانب گردیده است. وَ سَیَعلَمُ الذینَ ظَلَموا ایّ مُنقَلَبٍ یَنقَلِبون؛ امید است حضرات علما دسته جمعی مهاجرت به عتبات عالیات بنمایند تا بتوانیم رأی خود را درباره دولت صادر کنیم".[2]حکومت پهلوی از این رأی آیت الله حکیم استقبال کرد. پس از این نامه، رئیس شهربانی و ساواک قم مأمور می‌شوند تا پیشاپیش موافقت دولت را با این مهاجرت به علما اطلاع دهند.[3] این پیشنهاد در وهله نخست مورد توجه بسیاری از علما قرار گرفت. علمای قم جلسه‌ای گرفتند تا موضوع مهاجرت را بررسی کنند.[4] امام خمینی و آیت الله گلپایگانی با این پیشنهاد مخالفت کردند. مرحوم گلپایگانی گفته بود که این کار درست نیست و علما نباید حوزه‌های علمیه قم را خالی کرده و به نجف بروند.[5] امام خمینی نامه‌ای به مرحوم حکیم نوشت و اذعان داشت که "ما می‌دانیم با هجرت مراجع و علمای اعلام – اعلی الله کلمتهم- مرکز بزرگ تشیع در پرتگاه هلاکت افتاده و به دامن کفر و زندقه کشیده خواهد شد.... ما عجالتاً در این آتش سوزان به سر برده و با خطرهای جانی صبر نموده، از حقوق اسلام و مسلمین و از حریم قرآن و استقلال مملکت اسلام دفاع می‌کنیم و تا سر حد امکان مراکز روحانیت را حفظ نموده، امر به آرامش و سکوت می‌نماییم."[6]

آیت الله مسلم ملکوتی پس از اعلام مخالفت امام با این درخواست، به نزد سید محسن حکیم می‌رود و می‌گوید: این چه پیشنهادی است که فرموده‌اید که همه علما به عنوان اعتراض به نجف اشرف مهاجرت کنند. آیت الله حکیم در پاسخ می‌گوید: منظورم این نبود که همگی به عراق مهاجرت کنند، غرض من از اقدام به ترک علما، تأدیب رژیم پهلوی بود و نه چیز دیگر.[7] حجه الاسلام سید محمد آل طه نیز به نزد حکیم می‌رود و اعتراض می‌کند. آیت الله حکیم بعدها از رفتار محمد آل طه نزد شهاب الدین اشراقی گلایه کرده بود.[8] مرحوم حکیم یک سال پس از این هم، نامه‌ای به آیت الله مرعشی نجفی نوشته و گلایه کرده بود که: یک سال و نیم قبل به آقایان علما تلگراف نموده که به عتبات عالیات مشرّف شوند تا با هم کاری از پیش ببریم، ... متأسفانه تلقی به قبول نشد و وقع ما وقع" انالله و انا الیه الراجعون".[9]

در پی وقایع 15 خرداد اما آیت الله سید احمد خوانساری نیز اعلامیه‌ای منتشر کرد. متن بیانیه اینگونه بود: "حقیر در این موقع حساس لازم می‌دانم اولیاء امور را متذکر سازم انجام اینگونه اعمال ضد انسانی نسبت به حضرات علماء اعلام و قتل و جرح مردم بی‌پناه، نه تنها موجب رفع غائله نخواهد بود، بلکه جز تشدید امور و ایجاد تفرقه و وخامت اوضاع اثر دیگری نخواهد داشت. موجب کمال تأسف است که باید حریم مقدس اسلام و روحانیت از طرف اولیاء امور این چنین مورد تجاوز قرار گیرد".[10] در این نامه بی‌حرمتی بر روحانیون مورد اعتراض آیت الله قرار گرفته بود.

آیت الله مرعشی نجفی که خود در تجمعات نیز حضوری فعال داشت، در پی حوادث 15 خرداد، به همراه تعدادی دیگر از علما به تهران مهاجرت می­کنند. ایشان را اما پس از چند روز به قم باز گرداندند.^[11] آیت الله از نحوه برخور مأموران گلایه کرده و گفته بود که به وضع ناشایستی او را سوار بر اتومبیلی کردند و به قم بازگرداندند. وی گفته بود مرا عقب ماشین نشاندند و اصرار می‌کردند که سرت را پایین بیاور تا کسی شما را نبیند.^[12] آیت الله پس از این واقعه نیز اعلامیه‌ای صادر کرد و اذعان داشت که "هیئت حاکمه بداند تهدید و زور و وادار به متفرق نمودن علمای اعلام از تهران به شهرستانها و از تاریکی شب استفاده نمودن و به زور و جبر به قم و مشهد سوق دادن، موجب سستی و کوچکترین خللی در اراده و اصل مبارزه آنها نخواهد بود".^[13] آیت الله مرعشی در مراسم چهلم شهدای 15 خرداد نیز اعلامیه شدید اللحنی صادر کرد "حادثه خونین کربلا صحنه رقّت بار نینوا بار دیگر پس از هزار و سیصد سال به دست حکومت جابرانه وقت تکرار گردید. عمال یزید با اسلحه گرم به وسیله تانک و مسلسل و زره پوش 6200 نفر از فرزندان غیور و با شهامت کشور را در روز روشن در برابر چشم میلیونها افراد .. به خاک و خون کشید... دستگاه جبار خونخوار و دست نشانده بیگانه و هم پیمان دولت پوشالی اسرائیل تصور می‌کند که با فشردن گلوی مردان آزادیخواه و کشتن جوانان کشور و زجر و حبس رجال علم و دانش می‌تواند به مقاصد شوم خود برسد ولی زهی تصور باطل زهی خیال محال".^[14]

آیت الله گلپایگانی نیز از معترضان به وقایع 15 خرداد بود. ایشان نیز بیانیه ای با این تعابیر صادر کرد که: "مصادر امور مطمئن باشند که اگر به بازداشت جمعی علما و مراجع هم اقدام کنند فتاوا و احکام آنان همچنان نافذ و بر هر مسلمانی واجب الاتباع است و حریم احکام شرعیه مقامی نیست که بتوان با زور و تهدید در آن نفوذ کرد".^[15] در 30 خرداد 42 که تعدادی از علما به به نشانه ی اعتراض، به تهران مهاجرت کردند اما آیت الله گلپایگانی حضور نیافت. روایتهای مختلفی از این عدم همراهی نقل شد. آیت الله گلپایگانی خود در جایی گفته بود که "بعد از آنکه حاج آقا روح الله را تبعید کردند من برای حفظ حوزه قم ماندم و تهران نرفتم. بعد دولتیها طمع کردند و خیال کردند من با آنها موافق هستم و اهل سازش می‌باشم و به خیال بودند از ما انتفاعی ببرند و بعد دیدند از ما آبی گرم نمی‌شود".^[16] آیت الله صابری همدانی که از درس آموزان محفل گلپایگانی بود به نزد ایشان می‌رود و علت عدم مهاجرت را جویا می‌شود. "ایشان جواب داد آن روز قرار بود من و آقای شریعتمداری سر ساعت 8 با هم به تهران برویم. رأس ساعت 8 در حالی که بنده آماده و مهیا و منتظر آقای شریعتمداری بودم، خبری از ایشان نشد. پس از دقایقی که گذشت و آقای شریعتمداری نیامد، گفتم که با منزل ایشان تماس بگیرند و بپرسند ایشان کجاست و چرا هنوز نیامده است؟ که جواب دادند ایشان ساعت هفت صبح به طرف تهران حرکت نموده است. این کار آقای شریعتمداری که قول و قرارمان را بر هم زد و بدون اطلاع من و تنهایی به تهران رفت، خیلی به من برخورد و متوجه شدم در دوستی و رفاقتی که با فریب و نیرنگ همراه باشد، طبعاً اخلاص نیست. هم چنان که با وضعیت پیش آمده شرکت و حضور من در جمع آقایان علما خالصانه و خالی از شائبه نخواهد بود. ضمن این که اگر می‌رفتم می‌بایست درباره‌ی این قضیه با آقای شریعتمداری بگو مگو کنم که شایسته نبود، لذا صلاح را در این دیدم که اصلاً در آن تحصن شرکت نکنم".^[17] آنگونه که صابری همدانی ادعا کرده است، آیت الله گلپایگانی بر اثر دلخوری از مرحوم شریعتمداری به تهران نرفته و از این سفر خودداری کرده است. آیت الله شریعتمداری اما به مرحوم منتظری گفته بود "من حرکت خودم را به ایشان (گلپایگانی) اطلاع دادم، با هم بیاییم یعنی در یک ماشین بنشینیم؟!".[18]

آیت الله خویی که آن زمان در نجف حضور داشت نیز نسبت به وقایع 15 خرداد اعلام موضع کرد. وی زبان به اعتراض گشود و اینچنین حکم کرد که: "بر هر فردی از افراد مسلمان در هر لباس و هر مقامی که باشند واجب است که از همکاری با این دولت خائن خودداری نمایند".^[19] در پی این وقایع حتی آیت الله خویی در نجف اشرف اعلامیه‌ای صادر کرد و استفاده از قند و شکر را به جهت این که در انحصار دولت بود، تحریم کرد. ایشان با این وسیله می‌کوشید تا ضربه‌ای به اقتصاد دولت وارد کند. گفته می‌شود به سبب حکم آیت الله خویی در بیت امام خمینی نیز چای و شربت داده نمی‌شده و از واردین با سرکه شیره پذیرایی می‌کرده‌اند.^[20]

وقایع خرداد ماه 42 اگر چه اعتراض غالب مراجع را برانگیخت، اما پس از آن بود که برخی از فقها، کمتر به اقدامی سیاسی پرداختند. دو روز پس از این واقعه بود که آیت الله شریعتمداری با روحانیون طرفدار خود در تبریز تماس گرفت و توصیه کرد: "مردم را به آرامش دعوت کنید و از تظاهرات جداً خودداری شود؛ چون از تظاهرات نتیجه‌ای گرفته نخواهد شد... آخر گلوله با جان مناسبت ندارد، پس باید از اجتماع و تظاهرات جلوگیری نمایید".^[21] آیت الله شریعتمداری همچنین به علمای تبریز تلفن کرده و اظهار می‌دارد که "من از آیت الله خمینی ناراحت هستم. من به خمینی گفتم با شاه این طوری رفتار نکن و بر خلاف دولت و سیاست حرف نزن، اما او گوش نداد تا به این روز افتاد".^[22]

این متن در مباحثات

---

[1] تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ج2، ص119

[2] صحیفه نور، ج اول، ص78 ؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج اول، ص84

[3] از سید ضیاء تا بختیار، مسعود بهنود، ص488

[4] مناسبات امام خمینی با حرکتها و مبارزان اسلامی، ص88

[5] نقل از خاطرات آیت الله احمد صابری همدانی، صص162-163

[6] صحیفه نور، ج اول، ص78

[7] مصاحبه با آیت الله مسلم ملکوتی، به نقل از تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ص38

[8] شهروند امروز، ش70، مصاحبه فرید مدرسی با سید محمد آل طه

[9] اسناد انقلاب اسلامی، ج اول، ص273

[10] نهضت روحانیون مبارز، صص110-111

[11] آیت الله العظمی مرعشی نجفی به روایت اسناد ساواک، ج اول، ص254

[12] خاطرات آیت الله گرامی، 263

[13] آیت الله العظمی مرعشی نجفی به روایت اسناد ساواک، ج اول، صص260-261

[14] همان، ص201

[15] آیت الله العظمی گلپایگانی به روایت اسناد ساواک، مقدمه

[16] همانجا

[17] خاطرات آیت الله صابری همدانی، صص175-176

[18] خاطرات آیت الله منتظری، ج1، ص232

[19] همان، ص107

[20] خاطرات آیت الله طاهری خرم آبادی، صص249-250

[21] همان، ص197

[22] نقل از خاطرات سید کاظم نورمفیدی، ص171