موسیقی؛ میانه ­ی لهو و موعظه

جدال میان موسیقی و روحانیت گویی پایانی ندارد. بعد از اینکه ماجرای برگزاری کنسرتهای موسیقی نقل محافل بود و پای برخی از مراجع را نیز به ماجرا کشاند، این بار طلبه­ی جوانی، علیه کنسرت موسیقی اقدامی انجام داده و آتش مواجهه روحانیت و موسیقی را بار دیگر افروخته کرده است. مراجع عظام تقلید اما در خصوص حکم موسیقی، اختلاف دیدگاههایی دارند. برخی از آنها، از حُرمت انواع موسیقی سخن گفته­اند. آیت الله سید صادق روحانی از آن جمله است. ایشان در جلد دوم از کتاب منهاج الفقاهه با ذکر روایتی از امام رضا (ع) عنوان می­کنند که موسیقی و استفاده از آلات لهو و لعب حرام است و این عمل از گناهان کبیره محسوب می­شود. ایشان معتقد است که روایات در نهی استفاده از وسائل و آلات لهو تأکید بسیاری دارد و در بعضی از آنها آمده است که اولین کسی که استفاده از آلات لهو را پایه گذاری کرد، ابلیس بود و هر چه از این آلات یافت شود، بازگشت آن به ابلیس است. آیت الله روحانی بر این باورند که خرید و فروش آلات موسیقی نیز حرام است. چه این آلات مناسب مجالس طرب باشد یا نباشد. حتی اگر در مجالس دینی و ذکر مصیبت از این وسایل استفاده شود، حرمت دارد، بلکه در این گونه مجالس حرمتش افزون می­شود.

در مقابلِ این رویکرد که موسیقی را داری حرمت ذاتی می­داند اما دیدگاهی در میان برخی مراجع وجود دارد که حرمت ذاتی برای موسیقی قائل نیستند. آیت الله یوسف صانعی معتقد است که اگر چه در وضوح و صراحت روایات بر حرمت غنا هیچ شکی نیست، اما اینکه این حکم صریح و روشن بر کدام یک از مصادیق غنا حمل شده معلوم نیست. به عبارت دیگر، موضوع این حکم روشن نیست که آیا منظور مطلق غنا است و یا اینکه اشاره به موارد خاصی دارد. ایشان سپس با نقل رأیهای حضرات محمد حسین کاشف الغطاء، سید ماجد بحرانی، فیض کاشانی، سید مهدی کشمیری و دیگرانی از فقها، عنوان می­کند که آنچه از مجموع روایات رسیده در این باب روشن می­شود این است که حرمت غنا و آنچه مربوط به آن است، مثل اُجرت و آموزش و گوش دادن و خرید و فروش و همه­ی این امور، به آنچه که در زمان بنی امیه و بنی عباس متداول و شناخته شده بوده اختصاص دارد و نمی­توان آن را به زمان حال تعمیم داد. به باور وی، اشاره­ی ائمه به مجالس غنا، ناظر به برپایی مجالس خاصی از ساز و آواز بوده که کنیزکان حضور داشتند و مشروب خواری و لهو و لعب به پا می­کرده­اند. آیت الله صانعی سپس اینگونه حکم می­کند که غنا مطلقاً حرام نبوده و فقط گونه­ای خاص از آن حرام می­باشد.

در میان فقها اما برخی نیز رویکردی عرفانی به موسیقی را برگزیده­اند. آیت الله جوادی آملی به سخن ابن سینا استناد می­کند که گفته بود: "گاهی عارف به آهنگ ملایم نیاز دارد تا او را موعظه کند". جوادی آملی معتقد است که آهنگ­های طرب انگیز خوی حیوانی را در انسان زنده می­کند، اما برخی آهنگها خوی فرشته منشی را در آدم احیا می­کند و به انسان سبکباری می­دهد و بشر را از شهوت و غضب دور می­کند. وی سه نحوه از موسیقی را از یکدیگر تفکیک می­کند. 1- موسیقی­هایی که حالتی روحانی را در انسان ایجاد می­کند که اشکال ندارد. 2-موسیقیهایی که به مجالس لهو و لعب اختصاص داد و شهوت را تحریک می­کند که این دسته نامشروع است.3- دسته­ای از موسیقی­ها مشکوک است. به این آهنگهای مشکوک نیز نباید گوش داد.

در این میان اما برخی از روحانیون نیز از ابراز نظر صریح ابا کرده­اند. علامه طباطبایی نقل کرده است که برادرش، سید حسن الهی، کتابی را در خصوص موسیقی نوشته است. "برادر ما راجع به تأثیر صدا و کیفیت آهنگ­ها و تأثیر آن در روح و تأثیر لالایی برای کودکان که آنها را به خواب می­برد، و به طور کلی از اسرار علم موسیقی و روابط معنوی روح با صداها و طنین­های وارده در گوش، کتابی نوشتند، که انصافاً رساله نفیسی بود؛ و تا به حال در دنیای امروز بی نظیر و از هر جهت بدیع و بی سابقه بود. لیکن بعد از اتمام رساله، خوف آن را پیدا کرد که به دست نا اهل از ابناء زمان و حکام جائر بیفتد، و از آن حکومت­های غیر مشروع دنیای امروز استفاده و بهره برداری کنند، لذا آن را به کلی مفقود کردند."(مهر تابان، ص24)

این اقدام سید محمد حسن الهی طباطبایی نشان از حساسیتهای موسیقی دارد. ابزاری که می­تواند گاه به سمت لهو میل کند و گاه به موعظه­ای حسنه بدل شود.  

این متن در سایت مباحثات منتشر شد.