عبدالعلی بازرگان و سودای سربالا در فهم قرآن

                                             

قرآن به عنوان متن اصلی جهان اسلام، در حوزه های علمیه کمتر مورد توجه قرار گرفته است. آیت الله سید ابوالقاسم خوئی گفته بود که: دیدم در حوزه ی نجف سالهاست که تفسیر قرآن مهجور مانده است و کسی از قرآن سراغی نمی گیرد. آیت الله سپس خود فتح بابی کرده بود و تفسیر قرآن را آغاز کرده بود. علامه طباطبایی هم به این فقر حوزوی پی برده بود. علامه ادعا کرده بود که در حوزه، می توان حتی یک آیه از قرآن را نخواند و مجتهد فقهی شد.

تفسیر دیگری اما از اسلام وجود دارد که قرآن را بر صدر می نشاند. عبدالعلی بازرگان از آن دسته روشنفکرانی است که فهم خود از اسلام را معطوف به قرآن کرده است. او بر این باور است که قرآن، قطعی السند است و نمی توان تفسیر آن را به امور ظنی السند، فروکاست. او بر اساس همین مبنا طعنه بر فقیهان می زند که: جای شگفتی است؛ کسانی که مردم آنها را عالم دینی می پندارند، با نادیده گرفتن تصریحات قرآن – که اساس اسلام است-  به احادیث و روایاتی استناد می کنند که قرنها بعد از پیامبر(ص) با جمع آوری اقوال سینه به سینه از حافظه های خطا پذیر بشری تدوین شده است.

بازرگان تاسف می خورد که با سردرگمی هایی که در نقل احادیث وجود دارد، کتاب قطعی الصدور قرآن را تابع اقوالی ظنی الصدور قرار داده ایم. او معتقد است که با تبعیت از انبوه روایات جعلی، اینهمه موجب نقض حقوق بشر، پایمال کردن حقوق زنان، تبلیغ و توسعه خشونت و تروریسم و وهن اسلام گردیده ایم.

بازرگان انواع نابرابریها -که به اسلام نسبت داده می شود- را نشات گرفته ی از فهم ناصواب  قرآن می داند. او موضوع شهادت دو زن به جای یک مرد، حکم زدن زنان و انواع بی مهریهایی که در حق زنان شده است را ناروا می داند و آن را به فهم کج از اسلام نسبت می دهد. در موضوع شهادت دو زن به جای یک مرد، بازرگان بر این باور است که: آیه ای که مستمسک فقیهان در این مورد قرار گرفته است، در صدد بیان این مهم است که: فراموشی احتمالی زنان سبب ساز این حکم شده است. تجربیات زندگی و شواهد فراوان نشان می دهد که حافظه ی انسان رابطه ی مستقیم و غیر قابل انکاری با موضوعات مورد توجه و علاقه اش دارد.... آیه 282 بقره که درباره معاملات غیر نقدی مدت دار است، در روزگاری نازل شده است که زنان در کنج خانه به سر می برده و نقشی در مسائل اقتصادی و علاقه و اطلاعی به نگهداری حساب و کتاب بدهکاری ها و بستانکاری ها نداشتند. بنابراین احتمال فراموشی آنها در امری که ذوق و زمینه تجربی در آن نداشتند، بیش از مردان بوده و مصلحت چنین اقتضا می کرده است که برای حفظ منافع جامعه، دو شاهد حضور یابند. وی سپس نتیجه می گیرد که آیا در جوامع امروزی که زنان در محیط های علمی و اقتصادی راه یافته اند، باز هم حافظه و ذهن زنان در امور اقتصادی ضعیف تر است؟ آیا در ایران که حدود 65 درصد ورودی دانشگاه ها را دختران تشکیل می دهند، هنوز هم شهادت دو زن معادل یک مرد است؟

بازرگان اگر چه به زمانه ی نزول آیات توجه دارد و فهم هرمنوتیکی از متن را می پذیرد، اما همچنان بر "متن " بودن قرآن تاکید می کند. نصر حامد ابوزید در اواخر عمر خود به نتایجی در فهم قرآنی رسیده بود. او بر این باور بود که قرآن، نه یک گفتار، بلکه گفتارهایی است که طی بیست سال و اندی پیامبر با مخاطبان خود در میان نهاده است. گفتارهایی که هر یک در سیاق و بستر تاریخی متفاوت و برای مخاطبانی گوناگون بیان شده است.  تا کنون قرآن را "متن" یا "مصحف " انگاشته اند و کوشیده اند آن را تفسیر و تاویل کنند. ابوزید نیز عمری با چنین پیش فرضی به قرآن پرداخت و در کتابهای خود از جمله "معنای متن" روش شناسی متن را کاوید؛ اما در اواخر عمر اینچنین گفت که : دانستم که به بیراهه رفته ام و باید از نو قرآن را به شکلی دیگر ببینم. بازرگان اما این سخن را بر نمی تابد و بر این باور است که قرآن، خود را "مصحف" خوانده و از نزول "کتاب" سخن گفته است. وی ادله ی می آورد تا انگاره ی ابوزید را نامقبول نشان دهد. بازرگان همچنین ملاحظات قرآنی خود را در مقوله ی وحی، با عبدالکریم سروش در میان می نهد و برخی از اقوال سروش را در مقوله ی وحی، بر نمی تابد. وی همچنین در نقدی که به سروش می کند، تشیع و مردمسالاری را دو امر متباین نمی بیند و به گفتار و رفتار امام اول شیعیان استناد می کند که انواع اصول مردمسالاری را رعایت کرده اند.

بازرگان بر مقوله ی آزادی در قرآن نیز تاکید فراوان دارد. وی کتابی را در هم زمینه منتشر کرد. ایشان بر این باور است که هرچند که در اسلام سنتی فقهی، کیفر دشنام به پیامبر و امام مرگ است ، .. اما انکار و استهزاء آیات خدا در نظام قرآن، کیفر دنیایی ندارد و به کسی جواز جریمه کردن داده نشده است. وی اینگونه پرده از آیات مغفول مانده ی قرآنی بر می دارد که: وقتی قرآن تاکید می کند، به کسانی که معبودانی غیر خدا دارند، دشنام ندهید و اضافه می کند که: "ما عمل هر گروهی را در نظرشان آراستیم" ؛ می توان آموخت که نه تنها بر دگر اندیشان، که حتی به بت پرستان نیز، نمی توان ناسزا گفت. هر چند در اسلام فقاهتی و بر اساس احادیث و روایاتی مجعول، نه تنها دشنام، بلکه تهمت و بهتان وارد کردن به مخالفین ، توصیه و ترغیب می شود.

 بازرگان بر آزادی مخالف نیز انگشت تاکید می نهد. وی علاوه بر آنکه تاییدات قرآنی بر نظر خود می آورد، خاطره ای را نیز از مرحوم طالقانی بیان می کند. یک روز وقتی از سر گردنه دشت زیبای طالقان را نظاره می کردیم، آیت الله طالقانی به روستای کوچکی که از دور به نقطه ای می ماند، اشاره کردند و گفتند این ده "فشندک" است. مردم آن از روستاهای دیگر متشکل تر و متحد تر هستند. مسجد زنده و جوانان پر شور و حالی دارد و آثار حیات معنوی در آنجا بیشتر است. با تعجب پرسیدم چرا؟ .. با کمی مکث گفتند برای اینکه از قدیم تعدادی خانواده بهایی در این روستا اقامت داشتند و مسلمانان برای جوابگویی به شبهات آنها مجبور به نظر خواهی از علما و اتحاد و انسجام شده اند. بعد توضیح دادند که چگونه، مخالف و دشمن، تحرک و سازندگی ایجاد می کند و چگونه مسلمانان در طول تاریخ در برخورد با افکار و عقاید مخالف، بیدار شده و در دوران آسودگی و رفاه به رخوت افتاده اند.

عبدالعلی بازرگان همانند پدرش، در وادی فهم قرآنی قدم نهاده است. مرحوم مهدی بازرگان فرد متین و آرامی بود. سید محمد خامنه ای در خاطره ای نقل کرده است که : "....من ساعتی درباره ناامنی ها و خطرات بعدی صحبت کردم. حرف هایی می زدم که هر پیرزن و پیرمرد بی حالی را تکان می داد و به فکر می انداخت، اما آتش گرم من در آهن سرد او (مهدی بازرگان)موثر واقع نشد ..." . بازرگان آرامش خود را از آموزه های قرآنی به دست آورده بود. او سودای سربالا در قرآن داشت. سودایی که در پسرش هم نمایان شده است. سودایی که آرامش را هم به همراه می آورد.

زانکه از قرآن بسی گمره شدند / زین رسن قومی درون چَه شدند

مَر رَسن را نیست جرمی ای عنود / چون تو را سودای سربالا نبود